دی‌ماه امسال این فرصت را داشتم تا در نشست کتاب استراتژی رسیدن به استراتژی که به همت انجمن مشاوران مدیریت ایران و انتشارات آریاناقلم برگزار شد، درباره کتاب و رویکردهای متفاوتی که برای طراحی و تدوین استراتژی وجود دارد سخنرانی کوتاهی داشته باشم. این برنامه که به عنوان اولین نشست کتاب‌خوانی انجمن مشاوران مدیریت ایران برگزار شد، در قالب دو سخنرانی و یک پنل پرسش و پاسخ سازماندهی شده بود و آقای دکتر حمیدرضا نورعلیزاده (عضو هیئت علمی دانشگاه علم و صنعت) و آقای مهندس سعید احمدیان (عضو هیئت مدیره انجمن مشاوران مدیریت ایران) به همراه من در پنل حضور داشتند. با توجه به اینکه پیش از این درباره کتاب استراتژی رسیدن به استراتژی و پالت استراتژی مطالبی منتشر کرده‌ام، در این یادداشت ضمن اشاره‌ای به محتوای کتاب، به چند نکته و پاسخ به برخی از پرسش‌های مطرح‌شده در نشست پرداخته‌ام.

اگر کتاب استراتژی رسیدن به استراتژی را مطالعه کرده باشید، حتما با پالت استراتژی و طبقه‌بندی پالت از رویکردهای مختلف در تدوین و طراحی استراتژی آشنا هستید. پالت استراتژی به کمک سه محور پیش‌بینی‌ناپذیری محیط (محیط قابل پیش‌بینی در برابر محیط غیرقابل پیش‌بینی)، انعطاف‌پذیری محیط (محیط شکل‌پذیر در برابر محیط غیرمنعطف) و طاقت‌فرسایی محیط (وجود منابع در محیط در برابر کمبود منابع در محیط) به پنج رویکرد مختلف برای طراحی و تدوین استراتژی اشاره می‌کند.

رویکرد کلاسیک:

تقریباً هر کسی تاکنون یک گزارش برنامه‌ریزی استراتژیک را مشاهده کرده باشد، با رویکرد کلاسیک مواجه شده است. رویکرد کلاسیک برای تدوین استراتژی در محیط‌ها و صنایعی مناسب است که قابل‌پیش‌بینی و غیرمنعطف بوده و محدودیت‌های اندکی در دسترسی به منابع مورد نیاز داشته باشند.ابزارهای نام‌آشنایی مانند ماتریس SWOT از نمادهای مهم رویکرد کلاسیک هستند. بسیاری از صنایع بزرگ مانند نفت و گاز یا خودروسازی تقریباً در چنین وضعیتی قرار دارند، هرچند تغییر شتابان تکنولوژی و رقابت شدید بر سر دستیابی به منابع به تدریج استفاده از رویکرد کلاسیک در این صنایع را هم با چالش مواجه می‌سازد.

رویکرد انطباقی:

رویکرد انطباقی در محیط‌ها و صنایعی کاربرد دارد که هم غیرقابل‌پیش‌بینی و هم غیرمنعطف هستند، اما به لحاظ  دسترسی به منابع محدودیت‌های چندانی ندارند. مفاهیمی مانند مزیت رقابتی ناپایدار، مزیت پیشگامی، مزیت رقابتی موقتی یا قابلیت‌های پویا در این رویکرد مطرح می‌شوند. برخی از صنایع تکنولوژیک مانند بیوتکنولوژی یا صنایعی مانند مُد از جمله صنایعی هستند که تدوین استراتژی در آنها نیازمند به‌کارگیری رویکرد انطباقی و روش‌ها و ابزارهای خاص آن است.

رویکرد آرمان‌گرایانه:

اگر در محیط یا صنعتی قرار داشته باشیم که هم قابل‌پیش‌بینی باشد و هم انعطاف‌پذیری بالایی داشته باشد، باید به سراغ رویکرد آرمان‌گرایانه برای تدوین استراتژی برویم. البته رویکرد آرمان‌گرایانه در شرایطی معنادار است که محدودیت‌های زیادی در دسترسی به منابع مورد نیاز نداشته باشیم. داستان موفقیت شرکت‌هایی مانند آمازون و ساوت‌وست در رویکرد آرمان‌گرایانه می‌گنجد و شاید مشهورترین الگوی تدوین استراتژی در این رویکرد، الگوی اقیانوس آبی است.

رویکرد شکل‌دهی:

رویکرد شکل‌دهی که با ظهور موج استارت‌آپ‌های پلتفرمی اقبال بیشتری پیدا کرده، برای محیط‌ها و صنایعی کاربرد دارد که غیرقابل‌پیش‌بینی، اما منعطف هستند و محدودیت‌های منابع فراوانی بر سر راه آنها وجود ندارد. مفاهیم نویی مانند اکوسیستم، همکاری-رقابت و نوآوری باز در این رویکرد جای می‌گیرند و اگر بخواهیم یکی از نمونه‌های برجسته‌ طراحی و تدوین استراتژی با این رویکرد را نام ببریم، باید به گوگل‌پلی اشاره کنیم.

رویکرد نوسازی:

اگر شرایط محیطی طاقت‌فرسا باشد و منابع کافی در اختیار سازمان قرار نداشته باشد، رویکرد نوسازی به گزینه اصلی برای تدوین و طراحی استراتژی تبدیل می‌شود و فرقی هم نمی‌کند که محیط به لحاظ پیش‌بینی‌ناپذیری یا انعطاف‌پذیری در چه وضعیتی قرار دارد. در چنین شرایطی، گام اول خروج از شرایط طاقت‌فرسا و گام دوم انتخاب یکی از چهار رویکرد کلاسیک، انطباقی، آرمان‌گرایانه و شکل‌دهی بر حسب وضعیت پیش‌بینی‌ناپذیری و انعطاف‌پذیری محیط است. الگوها و ابزارهایی مانند بازطراحی ساختار یا بازمهندسی فرایندها در این رویکرد مورد اشاره قرار می‌گیرند.

این چارچوب چه کمکی به مشاوران مدیریت می‌کند؟

عمده پروژه‌های مشاوره برنامه ریزی استراتژیک در ایران بدون توجه به شرایط محیطی، با رویکرد کلاسیک به انجام می‌رسند. نتیجه مشخص است: سازمان زمان و منابع زیادی را صرف تدوین استراتژی می‌کند، اما خروجی برنامه‌ریزی استراتژیک تناسبی با واقعیت‌ها و شرایط کسب‌وکار ندارد. در نتیجه، این برنامه ریزی استراتژیک نه‌تنها ارزش‌افزوده‌ای برای سازمان ندارد، بلکه ممکن است سازمان را به بیراهه هدایت کند یا مدیران و کارکنان سازمان را نسبت به مفهوم استراتژی بدبین گرداند.

مشاوران استراتژی می‌توانند از پالت استراتژی در هنگام تعریف پروژه‌های مشاوره برنامه ریزی استراتژیک استفاده کنند. پالت استراتژی می‌تواند راهنمای مناسبی برای انتخاب روش، الگو و ابزارهای طراحی و تدوین استراتژی باشد و به اثربخشی کار مشاوران بیفزاید. مدیران سازمان‌ها هم می‌توانند از همین رویکرد برای ارزیابی فرایند تدوین استراتژی در سازمان‌شان استفاده کنند: آیا روش‌هایی که مشاور برای طراحی و تدوین استراتژی در سازمان شما به‌کار می‌گیرد، با واقعیت‌ها و اقتضائات محیطی شما متناسب است؟ اگر اینطور نیست، نمی‌توانید انتظار چندان زیادی از برنامه ریزی استراتژیک داشته باشید.

آیا این چارچوب برای هر نوع سازمان و شرکتی قابل استفاده است؟

یک کسب‌وکار سنتی، یک استارت‌آپ، شرکت‌های تک‌کسب‌وکاره، هلدینگ چند کسب‌وکاره، سازمان‌های دولتی یا موسسه‌های غیرتجاری همه از مخاطبان این کتاب و الگوی پالت استراتژی هستند. اتفاقاً این الگو برای شرکت‌هایی مانند هلدینگ‌ها می‌تواند بسیار ارزشمند باشد و به آنها در تدوین استراتژی برای هر کدام از شرکت‌ها و کسب‌وکارهای زیرمجموعه که به طور طبیعی در شرایط محیطی متفاوتی فعالیت می‌کند، کمک کند. فصل هفتم کتاب با جمع‌بندی همه رویکردها در قالب چهار روش برای ترکیب رویکردها یک فصل کلیدی برای سازمان‌ها و شرکت‌های چندکسب‌وکاره و هلدینگ‌ها است. نکته جالب‌تر اینکه کتاب حاوی ضمیمه‌ای است که درباره استفاده از الگوی پالت استراتژی در زندگی شخصی و حرفه‌ای است و از این جنبه حتی می‌توان گفت که چارچوب این کتاب برای استراتژی زندگی شخصی هم قابلیت به‌کارگیری دارد!

چگونه می‌شود اطلاعات دقیق‌تری از ابزارهای معرفی‌شده در کتاب به‌دست آورد؟

کتاب استراتژی رسیدن به استراتژی یک کتاب معرفی ابزار نیست، بلکه با ارائه الگوی پالت استراتژی به معرفی یک روش برای انتخاب ابزار مناسب از میان انبوهی از ابزارهای دردسترس می‌پردازد. به علاوه، با توجه به حجم انبوه ابزارها و مدل‌های تدوین استراتژی عملاً نمی‌توان انتظار داشت که یک کتاب به معرفی و تشریح همه ابزارها بپردازد. برای دریافت اطلاعات بیشتر درباره آن دسته از ابزارهایی که در الگوی پالت استراتژی مورد اشاره قرار گرفته‌اند، اما برای مخاطب ناآشنا هستند می‌توان به صفحه اختصاصی کتاب بر روی وب‌سایت شرکت مشاوره مدیریت بی‌سی‌جی مراجعه کرد. در این صفحه اختصاصی، هر کدام از ابزارها به منبع و مرجع اصلی‌شان لینک شده‌اند و به راحتی می‌توان اطلاعات بیشتری درباره هر ابزار کسب نمود.

کدام یک از این رویکردها در ایران بیشتر حاکم است؟ روند جهانی درباره رویکردها چیست؟

همان‌گونه که هم در این یادداشت و هم در جلسه انجمن مشاوران مدیریت ایران اشاره کردم، عمدتاً پروژه‌های مشاوره استراتژی در ایران با رویکرد کلاسیک تعریف و اجرا می‌شوند. البته این مسئله دو مقصر دارد: کارفرما و مشاور. از یک‌سو، ضعف دانش و تجربه مشاوران در کار با رویکردها و ابزارهایی به غیر از رویکرد کلاسیک در تدوین استراتژی سبب می‌شود برنامه‌ریزی استراتژیک با ابزارها و الگوهای کلاسیک به پیش برود و از سوی دیگر، عموماً کارفرمایان انتظارات خود از استراتژی و اسناد برنامه‌ریزی استراتژیک را در قالب مجموعه الگوها و ابزارهای کلاسیک بیان می‌کنند و مشاور را به سویی هدایت می‌کنند که استفاده از رویکرد کلاسیک اجتناب‌ناپذیر می‌شود. کارفرمایان (مدیران سازمان‌ها) باید تدوین استراتژی را در قالب حل مسئله بنگرند و حدی از آزادی عمل را برای انتخاب روش مناسب برای حل مسئله به مشاور بدهند. در غیر این صورت، تدوین استراتژی چیزی به جز تولید سندهای بی‌حاصل نخواهد بود. با توجه به افزایش پیچیدگی و پویایی محیط، قابلیت پیش‌بینی و انعطاف‌پذیری در صنایع مختلف رو به کاهش است و بسیاری از شرکت‌ها و سازمان‌های بین‌المللی به سوی بهره‌برداری از مزیت‌های موقتی و ناپایدار و چابکی در اجرای استراتژی‌ها روی آورده‌اند و مفاهیمی نظیر استراتژی تجربی یا رویکرد تجربی را دنبال می‌کنند. در نتیجه، روند جهانی در رویکردهای تدوین استراتژی، به سوی رویکرد انطباقی متمایل است.

برای دانلود فایل سخنرانی در نشست کلیک کنید.

برای مطالعه بیشتر درباره الگوی پالت استراتژی و نحوه به‌کارگیری آن در سازمان‌تان می‌توانید به وب‌سایت انتشارات آریاناقلم مراجعه کنید و با کد تخفیف SHJalali نسبت به خرید کتاب استراتژی رسیدن به استراتژی اقدام کنید.