توسعه بی رویه آموزش عالی به همراه تمام آسیب‌های ریز و درشتی که داشته و دارد، سبب پیدایش کسب‌وکار پر سود برگزاری کنفرانس‌ها و همایش‌های علمی شده است. برگزاری کنفرانس در ظاهر کار ناپسندی نیست و رویه مدونی برای برخورد با کنفرانس‌های تقلبی وجود ندارد، بنابراین کلاهبرداری در این حوزه بسیار ساده و شیک است! علاوه بر این، برگزاری کنفرانس سرمایه چندان زیادی هم نمی‌خواهد، به خصوص که جدیداً در تبلیغ برخی کنفرانس‌ها روی برگزاری مجازی هم تاکید می‌شود و هزینه‌های رزرو سالن و پذیرایی و دعوت از اساتید و سخنرانان هم حذف شده است. دانشجویان و فارغ‌التحصیلانی که برای گذراندن دوره تحصیلی و کسب نمره پایان‌نامه یا احراز شرایط ورود به مقاطع تحصیلی بالاتر به مقاله احتیاج دارند، یا افرادی که به دلایل مختلف به دنبال گواهینامه‌های حضور در همایش‌های علمی تخصصی هستند، بازار بزرگی برای این کنفرانس‌های تقلبی پدید آورده‌اند و به نظر نمی‌رسد این وضعیت [حداقل در بازه کوتاه‌مدت و برای ایران] سامان پیدا کند. یکی از سئوالاتی که همیشه از من پرسیده شده، ملاک‌های شناسایی و انتخاب کنفرانس های معتبر علمی است. به همین دلیل سعی کرده‌ام در این یادداشت به معیارهای اصلی تمایز میان کنفرانس های معتبر و غیرمعتبر اشاره کنم.

قبل از اینکه برای شرکت در یک کنفرانس داخلی یا خارجی تصمیم بگیرید، باید هدفتان را مشخص کنید. به دنبال انتشار مقاله‌تان در یک مجمع علمی هستید یا می‌خواهید شبکه ارتباطات‌تان را گسترده‌تر کنید؟ چه نوع مخاطبانی برای شما اولویت دارند، دانشگاهیان یا افراد حرفه‌ای صنعت؟ قصد ادامه تحصیل دارید یا فرصت ارائه دیدگاه برای‌تان کافی است؟ برای مثال در رشته مدیریت [که حوزه تخصصی فعالیت‌های علمی و حرفه‌ای من است] هر ساله تعداد زیادی کنفرانس در داخل ایران و چندین برابر آن در سایر نقاط جهان برگزار می‌شود. در نگاه اول، اگر درباره هدف‌تان به جمع‌بندی نرسیده باشید، زمان زیادی را برای انتخاب یک کنفرانس هدر خواهید داد و احتمالاً در مراحل بعدی پول زیادی را هم برای ثبت نام و شرکت در کنفرانس از دست می‌دهید. بنابراین انتخاب هدف را در گام اول جدی بگیرید. هدف، نقش مهمی در انتخاب کنفرانس دارد، اگر برای دفاع از پایان‌نامه کارشناسی ارشدتان به یک مقاله نیاز داشته باشید، ممکن است گزینه‌ای که در یک شهر کوچک و با حداقل اعتبار برگزار می‌شود اما در مدت زمان کوتاهی به شما جواب می‌دهد، در اولویت قرار بگیرد. اگر قصد دارید وارد صنعت خاصی بشوید، احتمالاً به جای کنفرانس‌های صرفاً علمی باید به دنبال فرصتی برای حضور و مشارکت در همایش‌های تخصصی صنعت موردنظرتان باشید. بنابراین از همان ابتدا با خودتان صادق باشید: چه می‌خواهید؟ پاسخ به این پرسش زمین بازیِ شما را مشخص می‌کند.

از یک مقاله کنفرانسی یا حضور در یک کنفرانس چه می‌خواهید؟ پاسخ به این پرسش، اولین قدم است

پرسش دیگری که ممکن است در همین ابتدا ذهن شما را به خود مشغول کند، این است که: “آیا مقاله کنفرانسی به دردی هم می‌خورد؟!” برای پاسخ به این سئوال همیشه مثالی را از ظرف پذیرایی میوه می‌زنم. شما برای پذیرایی از مهمان با میوه چطور عمل می‌کنید؟ ظرفی را آماده می‌کنید که بر حسب بودجه و فصل و اهمیت مهمان‌ها حاوی چندین قلم میوه است. رزومه پژوهشی شما نیز چیزی شبیه به سبد میوه است و باید سعی کنید این سبد را به شکلی متنوع اداره کنید. داشتن چند مقاله کنفرانسی در کنار مقالات ژورنالی فارسی یا انگلیسی زبان، توازن بیشتری به سبد پژوهش‌های شما می‌دهد و جذابیت و اعتبار آن را افزایش می‌دهد. بنابراین، پاسخ مناسب به پرسش: آیا مقاله کنفرانسی به دردی هم می‌خورد؟؛ بله است، اگر انتخاب‌های خوبی داشته باشید، مقالات کنفرانسی به ارزش سبد پژوهش‌های شما می‌افزایند.

اگر هدف خود را مشخص کردید و به این نتیجه رسیدید که برای حفظ تنوع و جذابیت سابقه پژوهشی‌تان باید انتخابی از میان کنفرانس های معتبر علمی داشته باشید، به معیارهایی برای قضاوت اعتبار کنفرانس های علمی نیاز دارید. درصورتی‌که در این مرحله قرار دارید، می‌توانید معیارهای ذیل را در نظر بگیرید تا انتخاب صحیحی داشته باشید:

برگزارکننده کنفرانس: دبیرخانه کنفرانس های معتبر علمی غالباً توسط دانشگاه‌ها و دانشکده‌ها، پژوهشکده‌ها یا انجمن‌های علمی اداره می‌شود و این رویدادها در تقویم پژوهشی این مراکز علمی ثبت می‌شوند. برای مثال در رشته مدیریت، کنفرانس بین‌المللی مدیریت استراتژیک توسط دانشکده مدیریت دانشگاه تهران و کنفرانس مدیریت فناوری و نوآوری توسط انجمن مدیریت فناوری ایران اداره می‌شوند. متاسفانه در سال‌های اخیر در رشته مدیریت با حجم انبوهی از کنفرانس‌های علمی روبرو هستیم که توسط شرکت‌های تجاری برگزار می‌شوند و صرفاً بر مبنای دریافت هزینه از نویسندگان، گواهی پذیرش مقاله صادر می‌کنند. این کنفرانس‌ها به لحاظ علمی معتبر نیستند، بنابراین مقاله و پول‌تان را برای شرکت در این کنفرانس‌ها هدر ندهید. پیش از انتخاب یک کنفرانس به نهادهای علمی اداره‌کننده کنفرانس دقت کنید، نه حامیان! بسیاری از کنفرانس‌های نامعتبر به انبوهی از حامیان علمی و دانشگاهی اشاره می‌کنند. چه کسی وجود این حامیان را اعتبارسنجی کرده است؟! بنابراین به طور مشخص، به نهاد علمی اداره‌کننده کنفرانس توجه کنید.

فرصت ارائه مقالات: کنفرانس های معتبر علمی برای پیشبرد دانش علمی برگزار می‌شوند، نه برای برگزاری نمایشگاه و فروش محصولات یا خدمات! بنابراین یک کنفرانس علمی معتبر فرصتی برای ارائه مقالات و دستاوردهای پژوهشی در نظر می‌گیرد. این فرصت می‌تواند از طریق ارائه بخشی از مقالات به طور شفاهی یا برگزاری پانل‌های گفت‌وگو پیرامون مسائل علمی و تخصصی مرتبط با محور کنفرانس باشد.

ترکیب کمیته علمی: اکثر افرادی که در شورای سیاست‌گذاری یا کمیته علمی کنفرانس‌های معتبر عضویت دارند، به عنوان هیئت علمی یا عضو وابسته به یک نهاد علمی اشتهار دارند. البته در برخی کنفرانس‌ها و همایش‌های علمی کمیته‌ای تحت عنوان کمیته صنعت یا کمیته مدیران به موازات کمیته علمی وجود دارد که از متخصصان و صاحب‌نظران غیردانشگاهی تشکیل شده است، اما غیرمعمول است که در یک کنفرانس معتبر بتوانید مدیران حرفه‌ای صنعت یا افرادی که سابقه فعالیت نظام‌مند در دانشگاه‌ها و پژوهشکده‌ها را ندارند، در میان اعضای کمیته علمی ببینید. در نظر داشته باشید که کنفرانس‌های غیرمعتبر همیشه از اسامی سوءاستفاده می‌کنند، بنابراین با دیدن اسم چند استاد و صاحب‌نظر مشهور درباره اعتبار کنفرانس قضاوت نکنید.

مدل کسب‌وکار کنفرانس: بله، مدل کسب‌وکار کنفرانس هم مهم است! این اهمیت دارد که کنفرانس چگونه هزینه‌های خود را پوشش می‌دهد. بسیاری از کنفرانس‌ها به قصد کسب سود از طریق پذیرش مقاله و ثبت‌نام از نویسندگان شکل می‌گیرند و بنابراین، سود آوری در مدل کسب‌وکار این کنفرانس‌ها با یک رابطه خطی از تعداد مقالات پذیرفته‌شده تاثیر می‌پذیرد. اما کنفرانس‌هایی که از نویسندگان مقالات پذیرفته‌شده وجهی دریافت نمی‌کنند، با سطح احتمال بیشتری به لحاظ علمی معتبر هستند، زیرا کسب درآمد خود را با پذیرش مقاله گره نزده‌اند و بلعکس، پذیرش هر مقاله اضافی هزینه بیشتری را به آنها تحمیل می‌کند. در سوی مقابل، کنفرانس‌هایی که امکان حضور شرکت‌کننده به صورت مجازی و دریافت گواهی را دارند، چندان معتبر نیستند، زیرا حتی از عدم حضور شما هم برای کسب درآمد استفاده می‌کنند! بررسی شرایط ثبت‌نام در وب‌سایت کنفرانس‌ها می‌تواند بخش مهمی از مدل کسب‌وکار آنها را مشخص کند.

محور و موضوع کنفرانس: دنیای علم در حال تخصصی شدن است، اما اگر نگاهی به محورهای موضوعی برخی از کنفرانس‌های داخلی بیاندازید متوجه می‌شوید گویا این مسئله هنوز برای ایران مصداق نیافته است! برای مثال، برخی از کنفرانس‌های داخلی همزمان چندین حوزه موضوعی مدیریت کسب‌وکار را پوشش می‌دهند، بدون اینکه در این حوزه‌ها از مزیت خاص یا حمایت و پشتیبانی چهره‌های علمی شاخص در کمیته علمی برخوردار باشند. انبوهی از کنفرانس‌ها و همایش‌هایی که همه شاخه‌های دانش مدیریت و همه شاخه‌های دانش حسابداری را به طور توامان تحت پوشش قرار می‌دهند، دیگر عادی و پیش‌پاافتاده شده است. گستره موضوعی یک معیار مهم در تفکیک کنفرانس های معتبر از غیرمعتبر است. از میان کنفرانس‌های خوب و تخصصی رشته مدیریت می‌توانم به کنفرانس مدیریت استراتژیک، مدیریت فناوری، توسعه منابع انسانی و مدیریت پروژه اشاره کنم که هر کدام فقط روی یک حوزه تخصصی مدیریت متمرکزند.

فرصت‌های چاپ مقالات: برخی از کنفرانس‌ها مقالات برتر هر دوره را در یک نشریه علمی چاپ می‌کنند. تعدادی از کنفرانس‌های معتبر داخلی با نشریات علمی پژوهشی مصوب وزارت علوم همکاری دارند و بررسی اعتبار این نشریات کار ساده‌ای است. تعداد دیگری از کنفرانس‌ها با ژورنال‌های انگلیسی زبان همکاری می‌کنند. درباره آنها محتاط باشید! تعدادی از این ژورنال‌های انگلیسی زبان در داخل کشور منتشر می‌شوند. البته انتشار در ایران معیار بی کیفیت بودن ژورنال نیست، اما برخی از این نشریات ادعای داشتن ضریب تاثیر (Impact Factor) از موسساتی مانند تامسون رویترز دارند که قضیه این ادعاها روشن است و یک جست‌وجوی ساده در سایت تامسون رویترز ادعای آنها را نقض می‌کند. در طرف مقابل، همه ژورنال‌هایی که در خارج کشور منتشر می‌شوند معتبر نیستند و بسیاری از آنها از ژورنال‌های تقلبی به شمار می‌آیند. یک راه خوب برای بررسی اعتبار ژورنال‌های همکار کنفرانس‌های داخلی، بررسی ناشر و وابستگی دانشگاهی این ژورنال‌هاست. باز هم تکرار می‌کنم فریب ادعای داشتن ضریب تاثیر از تامسون رویترز را نخورید.

برنامه‌های جانبی: برنامه زمانی هر کنفرانسی علاوه بر ارائه مقالات علمی، دربرگیرنده مجموعه‌ای از سخنرانی‌ها و کارگاه‌های آموزشی است. کیفیت این برنامه‌های جانبی هم می‌تواند به شما در تصمیم‌گیری درباره اعتبار کنفرانس کمک کند. فهمیدن اینکه کدام سخنرانی‌ها، برنامه‌ها، پانل‌ها و کارگاه‌ها در ازای دریافت وجه به مدیران شرکت‌ها و سازمان‌ها داده شده است، کار سختی نیست و معمولاً افرادی که در یک حوزه علمی فعالیت می‌کنند، خود بهتر می‌فهمند که کدام سخنرانی‌ها و برنامه‌ها بیشتر جنبه تبلیغاتی دارند. کنفرانس‌هایی که پذیرای تعداد زیادی از برنامه‌های تبلیغاتی هستند، بر اساس بده‌بستان‌های تجاری و سیاسی شکل گرفته‌اند.

پیشینه کنفرانس: کنفرانس‌های معتبر معمولاً در اولین دوره متوقف نمی‌شوند! تداوم کنفرانس ضمن اینکه معیار خوبی از اقبال مخاطبان است، می‌تواند به شما در بررسی و مقایسه روند رشد کیفی محتوای کنفرانس کمک کند. ضمن اینکه با بررسی مقالاتی که در دوره‌های قبلی یک کنفرانس پذیرفته و ارائه شده‌اند، می‌توانید تصویری از کیفیت آن کنفرانس به‌دست آورید. درباره این معیار دقت کنید، برخی شرکت‌های سودجو در سال‌های اخیر یک کنفرانس را در چندین نوبت در یک‌سال برگزار کرده‌اند و به فاصله یکی-دو سال، به دوره ششم و هفتم رسیده‌اند!

شاید این پرسش به ذهن‌تان خطور کند که آیا این معیارها برای هر کنفرانسی در هر رشته‌ای صدق می‌کنند؟ پاسخ بله است. این معیارها عمومی هستند و ارتباطی با مباحث ویژه و خاص هر رشته علمی ندارند. البته که این معیارها کامل‌ترین فهرست از مواردی نیستند که برای تصمیم‌گیری درباره کیفیت یک کنفرانس می‌توان از آنها استفاده کرد؛ اما سعی کرده‌ام از میان موارد متعدد، معیارهای اصلی برای شناسایی کنفرانس های معتبر علمی را از قلم نیندازم. در نظر داشته باشید که مواردی مانند نمایه‌سازی مقالات یا ثبت کنفرانس در پایگاه‌های استنادی (مثل پایگاه استنادی جهان اسلام یا وب‌سایت سیویلیکا) به هیچ‌وجه معیار مناسبی برای شناسایی کنفرانس‌های معتبر از نمونه‌های غیرمعتبر نیست. دقت کنید: اینکه بتوانید اسم یک کنفرانس را در سایت سیویلیکا پیدا کنید، اصلاً دلیلی بر اعتبار آن کنفرانس نیست! وب‌سایت سیویلیکا (یا نمونه‌های مشابه) با اهداف تجاری و توسط موسسات تجاری اداره می‌شوند و در اصل، امکان دسترسی ساده به مقالات برخی از همایش‌ها و کنفرانس‌ها را فراهم کرده‌اند.

معتقدم فعالیت‌های علمی نباید منوط به آئین‌نامه‌ها و دستورالعمل‌ها باشد، اما شاید با تنظیم معیارهایی شفاف برای کنفرانس های علمی معتبر [مانند اداره کنفرانس توسط مراکز علمی و دانشگاهی یا شرایط تشکیل کمیته علمی] و ملزم کردن برگزارکنندگان به دریافت گواهی رعایت این معیارها بتوان وضعیت نابسامان مقاله نویسی و گواهی فروشی را در کنفرانس‌های داخلی به صورت کوتاه‌مدت و در سطح حداقلی اصلاح کرد. البته تا زمانی که خود پژوهشگران و نویسندگان مقالات اراده‌ای برای اصلاح شرایط نداشته باشند و دانشگاه‌ها و مراکز علمی نیز هر برگه‌ای را به صرف آنکه عبارت گواهی پذیرش در آن درج شده است می‌پذیرند؛ هیچ آئین‌نامه‌ای اثربخش نیست و بازار عرضه و تقاضا راه خود را طی خواهد کرد. بنابراین دوباره باید به همان پرسش اولیه بازگردیم: از یک مقاله کنفرانسی یا حضور در یک کنفرانس چه می‌خواهید؟ شاید پاسخ ویژه‌ای برای این پرسش داشته باشید که شما را از این معیارها بی‌نیاز کند!

بیشتر مطالعه کنید:

اگر قصد انجام پژوهش و نوشتن مقاله دارید: پژوهش‌های مدیریتی: چند نکته برای محققان 

اگر به دنبال فهرستی از نشریات معتبر استراتژی هستید: بهترین منابع مطالعاتی در استراتژی

اگر به دنبال فرصتی برای گسترش شبکه ارتباطات علمی‌تان هستید: نگاهی به کارکردهای شبکه‌های اجتماعی علمی