کتاب ذهن استراتژیست که به تشریح اصول و ابزارهای تفکر استراتژیک می‌پردازد، در مدت زمان کوتاهی به چاپ دوم رسید. این کتاب با طرح ده اصل تفکر استراتژیک، ابزارهای مرتبط به هرکدام و نمونه‌هایی از به‌کارگیری این اصول در شرکت‌ها و بنگاه‌های اقتصادی بزرگ دنیا سعی دارد مفهوم تفکر استراتژیک را به دور از تعاریف دانشگاهی رایج، در یک قالب کاربردی و عملیاتی به مخاطب ارائه کند تا مخاطبی که این کتاب را می‌خواند دستورالعملی برای به‌کارگیری تفکر استراتژیک در زندگی شخصی و حرفه‌ای و از صبح شنبه تا عصر چهارشنبه‌اش در اختیار داشته باشد! اگرچه خبر انتشار چاپ دوم کتاب برای من به عنوان مولف، خبری خوشحال‌کننده به شمار می‌آید، اما پرسشی را هم در پی دارد: در هر جایگاهی که هستیم، آیا به این نتیجه رسیده‌ایم که تفکر استراتژیک و اندیشیدن به شیوه استراتژیک حلقه گمشده میان وضعیت بالفعل و جایگاه بالقوه‌مان است؟ پاسخ به این پرسش هم ساده و هم دشوار است. ساده از این حیث که طبق عادت می‌توانیم ساعت‌ها درباره نابسامانی‌ها سخنرانی و گلایه کنیم و دشوار از این حیث که غالباً نمی‌دانیم فاصله میان بالفعل و بالقوه تا چه اندازه عمیق است و چگونه باید آن را پیمود و حتی فراتر از این، نمی‌دانیم جایگاه بالقوه چه مختصاتی دارد.

یکی از اصول تفکر استراتژیک دقیقاً به همین نکته برمی‌گردد: از آینده خاطره‌هایی در ذهن داشته باشید. عبارت خاطره‌بازی برای همه ما عبارتی آشنا و مانوس است، اما تفکر استراتژیک به دنبال خاطره‌سازی است و بیش‌ازآنکه بر خاطره‌بازی (مرور گذشته) تکیه داشته باشد به خاطره‌سازی (خلق آینده) اشاره دارد. این خاطره‌سازی از طریق تصویرسازی آینده ممکن، آینده محتمل و آینده مرجح صورت می‌پذیرد و به تبع آن، تفکر استراتژیک با پیش‌بینی اقدامات شکل‌دهنده، اقدامات اقتضایی و اقدامات اطلاعاتی تلاش می‌کند مسیر حرکت سیستم (در هر سطحی، اعم از زندگی شخصی، حیات سازمانی یا حرکت یک کشور) را به سوی آینده مرجح هدایت کند. خاطره‌سازی اگرچه ترکیبی نامانوس است، اما در باطن خود با سناریوپردازی، آمادگی و یادگیری عجین است. وقتی خاطره‌ای می‌سازید، سناریوهایی را تصور می‌کنید که برای تحقق آن آینده رخ می‌دهند و واکنش‌هایی را تحلیل می‌کنید که برای مواجهه با هر سناریو ضروری هستند. نتیجه این امر آمادگی در برابر وقوع هر سناریو و یادگیری پیامدها و اقتضائات گام‌های بعدی است. با خاطره‌سازی و یادگیری از آینده از اسیر شدن در دام دو استعاره طبیعت رها می‌شویم:

استعاره قورباغه: اگر قورباغه‌ای را در دیگ آب جوشان قرار دهید، سریعاً بیرون می‌جهد. اما زمانی‌که‌ قورباغه را در ظرف آب ولرمی بگذارید و آب را آرام آرام تا درجه جوش گرم کنید، قورباغه در ظرف باقی می‌ماند و خواهد مرد. اگر به تغییر و تحولات آینده بی‌توجه باشیم، سرنوشتی بهتر از قورباغه نداریم!

استعاره گوزن: گوزن‌هایی که جاده از نزدیکی محل زندگی‌شان می‌گذرد با خطری همیشگی روبه‌رویند؛ هنگامی‌که گوزن‌ها در تاریکی از عرض جاده عبور می‌کنند و ناگهان با نور چراغ اتومبیلی که درحال عبور از جاده است روبه‌رو می‌شوند، نمی‌توانند واکنشی نشان دهند و درجا می‌ایستند و در نتیجه،‌ براثر تصادف با اتومبیل می‌میرند. اگر خاطره‌ای از آینده نداشته باشیم، مانند گوزن‌ها غافل‌گیر می‌شویم!

در واقع، با خاطره‌سازی از آینده و یادگیری از آن، نه مانند قورباغه‌ها به نیستیِ تدریجی دچار می‌شویم و نه مانند گوزن‌ها دچار نیستیِ ناگهانی می‌شویم.

در کتاب ذهن استراتژیست: تکنیک‌های کاربردی برای تفکر استراتژیک در سطح ملی، سازمانی و فردی به ده اصل تفکر استراتژیک و راه‌های پرورش این مهارت در قالب فکرافزارهای اختصاصی برای هر اصل اشاره شده است:

در هر رخداد و روندی، فرصت و منفعت را جست‌وجو کنید.

تمرکز پویا داشته باشید.

برگ برنده به همراه داشته باشید.

به دنبال پرسش‌های ناگفته و پاسخ‌های نایافته باشید.

بازی‌های با بیش از دو برنده طراحی کنید.

خاطره‌های متعددی از آینده در ذهن داشته باشید.

سبد انتخاب‌های خود را گسترده کنید.

چرخه‌های زاینده و پاینده ایجاد کنید.

ایده‌پردازی و ایده‌آزمایی کنید.

چرخ را از نو اختراع کنید.

کتاب ذهن استراتژیست این اصول را با موردکاوی‌های پرشمار و متنوع همراه کرده است. هر فصل از این کتاب با یک موردکاوی تفصیلی آغاز می‌شود که عصاره آن فصل را شامل می‌شود و برای آنکه تصویر جامع و متنوعی از تفکر استراتژیک به دست آید، این موردکاوی‌ها از صنایع گوناگون برگزیده شده‌اند و خدمات مالی (۱ موردکاوی)، خودروسازی (۲ موردکاوی)، نفت و انرژی (۱ موردکاوی)، داروسازی (۱ موردکاوی)، کالاهای مصرفی (۱ موردکاوی)، خرده‌فروشی (۱ موردکاوی)، فناوری اطلاعات (۲ موردکاوی) و شرکت‌های چندرشته‌ای (۱ موردکاوی) را به خود اختصاص داده‌اند. همچنین، قریب به ۳۰ موردکاوی کوتاه و متنوع دیگر نیز در سراسر متن کتاب ذهن استراتژیست وجود دارد که به‌کارگیری اصول و ابزارهای تفکر استراتژیک و چالش‌های آن را دربردارند. دیگر ویژگی خاص این کتاب، موردکاوی‌های اختصاصی هر فصل در سطح ملی و حکمرانی دولتی است که همانند سایر موردکاوی‌ها از تنوع قابل‌ملاحظه‌ای برخوردارند و منطق تفکر استراتژیک را در ده موردکاوی مستقل از اروپا (ایتالیا، فنلاند)، شرق آسیا (کره‌جنوبی، سنگاپور، هنگ‌کنگ)، جنوب آسیا (هند)، امریکای مرکزی (مکزیک)، امریکای جنوبی (شیلی)، خاورمیانه (ترکیه) و افریقا (افریقای‌جنوبی) به تصویر می‌کشند.

وجود فکرافزارهای متعدد، موردکاوی‌های پرشمار و متنوع و ارائه چک‌لیست‌هایی برای تمرین مهارت تفکر استراتژیک، به این کتاب مزیت ویژه‌ای بخشیده است که امیدوارم همراه با اثربخشی باشد. برای تهیه این کتاب می‌توانید به سایت انتشارات آریاناقلم مراجعه کنید. در صورتی که نقدی درباره محتوای این کتاب دارید، خوشحال می‌شوم تا نظر شما را بدانم.