به تازگی، گزارش سالیانه قدرت تنوع‌بخشی و راهبری در صد و پنجاه شرکت بزرگ ایران توسط مرکز مطالعات استراتژیک آریانا منتشر شده است. این گزارش که برآیند کار مشترک من و جناب آقای مهندس اسدی است، به واکاوی دو پرسش مهم در حوزه مطالعات مدیریت استراتژیک پرداخته است. پرسش نخست اینکه رابطه تنوع و بازده چگونه است و تنوع بخشی و الگوی رشد چه تاثیری بر بازده خواهد داشت؛ و پرسش دوم اینکه، راهبری و الگوی اداره بازده را چگونه تحت تاثیر قرار می‌دهد. دانشکده‌های کسب‌وکار و شرکت‌های بین‌المللی مشاوره مدیریت مانند مک‌کنزی، بی‌سی‌جی و بِین گزارشات منظمی را در خصوص مسئله تنوع بخشی منتشر می‌کنند؛ اما فضای کسب‌وکار کشور تاکنون از چنین پژوهش‌هایی بی‌بهره بوده است و مرکز مطالعات استراتژیک آریانا با شناخت این خلأ مطالعاتی درصدد انتشار این گزارش برآمده است. در سوی دیگر، ماهیت خصوصی‌سازی در ایران زمینه‌ساز پیدایش الگوهای ویژه‌ای در راهبری شرکت‌ها به موازات الگوهای مالکیت شده است و عدم تمایز قائل‌شدن میان الگوی مالکیت و الگوی راهبری یکی از حلقه‌های مفقوده دانش استراتژی در ایران است. بدین ترتیب، مرکز مطالعات استراتژیک آریانا تلاش کرده تا با تفکیک راهبری از مالکیت، رابطه میان راهبری و بازده را هم با داده‌های عینی برگرفته از بازار بورس بررسی کند.

یافته‌های کلیدی گزارش

پیش از هر توضیحی، پیشنهاد می‌کنم نسخه کامل گزارش قدرت تنوع‌بخشی و راهبری را مطالعه کنید و جزئیات این گزارش پژوهشی را به ویژه درباره رابطه تنوع و بازده ببینید. در این یادداشت به صورت تیتروار تنها به چند یافته کلیدی اشاره می‌کنم:

• ۵۳ درصد از ۱۵۰ شرکت بزرگ بورسی ایران در قالب شرکت‌های چندکسب‌وکاره اداره می‌شوند. از حیث استراتژی تنوع‌بخشی، ۷۸ درصد از این شرکت‌های چندکسب‌وکاره در قالب الگوی متمرکز (تنوع همگون افقی، تنوع همگون عمودی، تنوع جغرافیایی و شرکت‌های یکپارچه) سازماندهی شده‌اند، ۱۴ درصد از این شرکت‌ها با حضور در ۲ تا ۵ زنجیره ارزش در زمره شرکت‌های نسبتاً متنوع قرار گرفته‌اند و فقط ۸ درصد از این شرکت‌ها به عنوان شرکت‌های کاملاً متنوع فعالیت می‌کنند و در ۵ یا بیش از ۵ زنجیره ارزش متمایز حضور دارند.

• یافته‌های مرکز مطالعات استراتژیک آریانا از بررسی داده‌های بازار بورس در بازه پنج‌سال گذشته نشان می‌دهد شرکت‌های تک‌کسب‌وکاره بازده بالاتری نسبت به شرکت‌های چندکسب‌وکاره داشته‌اند. به طور مشخص، با افزایش تنوع در تعداد کسب‌وکارها، نرخ بازده ابتدا کاهش و سپس افزایش می‌یابد. دلیل پدیدارشدن این رابطه U شکل در تفاوت‌های بنیادین اداره کسب‌وکارهای نسبتاً متنوع و کاملاً متنوع است. شرکت‌های کاملاً متنوع عمدتا بر مبنای فلسفه سرمایه‌گذاری و سهام‌داری سازماندهی می‌شوند و مداخله مدیریتی اندکی در کسب‌وکارهای زیرمجموعه‌شان دارند. در مقابل، شرکت‌های نسبتاً متنوع عموماً مداخله مدیریتی بیشتری در کسب‌وکارهای زیرمجموعه خود دارند. فارغ از این عامل، حجم سرمایه برای ورود به صنایع کلیدی مانند نفت و گاز، پتروشیمی و یا فولاد، و همچنین برخورداری از رانت‌های خاص می‌توانند از دیگر مولفه‌هایی موثر در پدیدارشدن چنین رابطه‌ای باشند.

• طبقه‌بندی الگوهای اداره در ۱۵۰ شرکت بزرگ بورسی نشان‌دهنده وجود چهار الگوی راهبری متمایز از همدیگر است. این الگوها شامل کنترل مدیریتی بخش دولتی، کنترل مدیریتی بخش خصوصی، کنترل مدیریتی صندوق‌های بازنشستگی و کنترل مدیریتی نهادها و سازمان‌های غیردولتی است. بررسی نرخ بازده در این چهار الگو نشان می‌دهد کنترل مدیریتی بخش خصوصی بیشترین توفیق را در دستیابی به بازده داشته و شرکت‌هایی که تحت راهبری این الگو قرار گرفته‌اند، از اختلاف محسوس ۱۰۰ درصدی نسبت به سایر شرکت‌ها در بازده پنج‌ساله خود برخوردارند. البته نباید این نکته را از ذهن دور داشت که فقط ۱۶ درصد از صد و پنجاه شرکت بزرگ ایران تحت کنترل مدیریتی بخش خصوصی اداره می‌شوند و سهم بخش دولتی در کنترل مدیریتی به ۴۰% از شرکت‌های بزرگ بورسی بالغ می‌شود.

• نتایج تجزیه و تحلیل داده‌های بازار نشان می‌دهد ثبات مدیریتی که برآمده از الگوهای راهبری چهارگانه است، رابطه معناداری با بازده ندارد. در واقع، شرکت‌های تحت راهبری نهادها و سازمان‌های غیردولتی، علیرغم ثبات مدیریتی نسبتاً بالا، از جایگاه مطلوبی در کسب بازده برخوردار نیستند. تجزیه و تحلیل نرخ متوسط تغییرات سالیانه مدیریتی از جهت دیگری نیز حائز اهمیت است. یافته‌های گزارش قدرت تنوع‌بخشی و راهبری در ۱۵۰ شرکت بزرگ ایران نشان‌دهنده گردش کامل هر سه سال یک‌بار اعضای هیئت‌مدیره و مدیرعامل در الگوهای کنترل بخش دولتی و کنترل صندوق‌های بازنشستگی است و این نسبت برای شرکت‌هایی که تحت کنترل نهادها و سازمان‌های غیردولتی یا کنترل بخش خصوصی قرار دارند، با اندکی تفاوت به چیزی میان هر سه تا چهار سال یک‌بار می‌رسد.

گزارش قدرت تنوع بخشی و راهبری در رسانه‌ها هم بازتاب خوبی پیدا کرده و توجه مخاطبان را به خود جلب نموده است. این گزارش را در یکی از نشست‌های کمیسیون صنعت و معدن اتاق بازرگانی تهران ارائه کرده‌ام. روزنامه دنیای اقتصاد نیز خلاصه‌ای از نتایج این گزارش را در قالب دو یادداشت مجزا منتشر کرده که یکی اختصاص به رابطه تنوع و بازده و دیگری اختصاص به الگوی راهبری دارد. پیشنهاد می‌کنم درصورتی که به حوزه استراتژی علاقه‌مندید یا مسئولیتی در زمینه استراتژی بر عهده دارید، گزارش مرکز مطالعات استراتژیک آریانا را دقیق‌تر بررسی کنید. بررسی عمیق یافته‌های این گزارش درس‌آموخته‌های ارزشمندی در حوزه استراتژی برای مدیران، محققان، مشاوران و دانشجویان به همراه دارد.