در سال گذشته میلادی یکی از داوران رسمی کنفرانس‌های آکادمی مدیریت (Academy of Management) و آکادمی کسب و کار بین الملل (Academy of International Business) بوده‌ام و این همکاری در زمینه‌های دیگر هم تداوم دارد. کنفرانس سال ۲۰۱۶ آکادمی مدیریت در شهر آناهایم ایالت کالیفرنیا و کنفرانس سال ۲۰۱۶ آکادمی کسب‌وکار بین‌الملل در شهر نیواورلئان ایالت لوئیزیانا برگزار شد و همکاری من با هر دو انجمن پیرامون موضوع اتحادهای استراتژیک بود. تجربه داوری مقالات در نشریات علمی پژوهشی فارسی‌زبان در رشته مدیریت و مقایسه آن با مقالات این کنفرانس های بین المللی مدیریتی باعث شد این یادداشت را به نکاتی در زمینه پژوهش‌های مدیریتی اختصاص بدهم.

این مسئله که پژوهش‌های مدیریتی در ایران فاصله زیادی با پژوهش‌های مدیریتی در عرصه بین‌الملل دارند، نکته تازه‌ای نیست. اگر محتوای نشریات علمی فارسی‌زبان در رشته مدیریت را بررسی کنید، با انبوهی از مقالات روبه‌رو می‌شوید که اثر متغیر الف را روی متغیر ب سنجیده‌اند یا درصدد ارائه مدل بومی برای تشریح چنین رابطه‌هایی هستند؛ روش‌ها و رویکردهای تحقیق را به درستی انتخاب نکرده‌اند و در بسیاری از موارد، خروجی پژوهش دربرگیرنده چند نکته کلی‌ست که به طور شهودی و بدون نیاز به فرضیه‌سازی هم قابل دسترسی است. موضوعات تحقیق هم به آسیب‌های مشابهی دچارند، تقریباً با مروری یک‌ساعته روی چند نشریه اصلی مدیریت می‌توانید تصویری کلی از دامنه موضوعات پژوهشی داخلی در حوزه مدیریت داشته باشید. اجازه بدهید تفاوت‌ها را در چند سرفصل جمع‌بندی کنیم:

تعریف پژوهش. تعریف پژوهش نوعی بده‌بستان روی طیفی از توسعه دانش نظری تا تکمیل دانش کاربردی است؛ اما این مسئله در پژوهش‌های داخلی مورد توجه قرار نمی‌گیرد و در اغلب موارد با نوعی افراط و تفریط روبه‌رو هستیم. تاکید بیش از حد روی مقالاتی که کاربردی باشند، به همان اندازه اصرار روی مباحث نظری بی‌ثمر است. اصولاً تعریف پژوهش در مقالات مدیریتی فارسی‌زبان به بیراهه رفته است، با این حال همه تقصیر بر گردن نویسندگان نیست و سردبیران نشریات علمی و داوران نیز در این مسئله مقصر هستند.

بدنه نظری پژوهش. در مقالات داخلی معمولاً بدنه نظری بیشترین حجم را به خود اختصاص می‌دهد و تعداد زیادی از منابع بدون آنکه ارتباطی با موضوع و هدف داشته باشند، در بدنه نظری مقاله مورد استناد قرار می‌گیرند. نکته‌ای که توسط برخی از نویسندگان مقالات داخلی به فراموشی سپرده می‌شود این است که بدنه نظری مقاله محل استناد به طیف گسترده‌ای از نتایج تحقیقات مرتبط و نامرتبط دیگران نیست. بدنه نظری باید زیربنای تئوریک موضوع را تشریح کند و برای مثال، مشخص‌کننده رویکرد مقاله از منظر تئوری هزینه‌مبادله، تئوری نهادی یا رویکرد منبع‌محور برای بررسی مولفه‌ها و ابعاد مسئله تحقیق باشد. با این حال، تعداد مقالاتی که بدنه نظری آنها وصله ناجوری از ده‌ها مقاله و کتاب است، روز به روز در حال افزایش است و نویسندگان مقالات تصور می‌کنند با این کار می‌توانند جنبه علمی‌تری به کار خود ببخشند.

روش تحقیق و تجزیه و تحلیل داده‌ها. تناسب میان ماهیت مسئله مورد بررسی و روش تحقیق حلقه گمشده بسیاری از مقالاتی است که در نشریات فارسی‌زبان مدیریت به چاپ می‌رسند. آنچه در فضای پژوهش‌های دانشگاهی مشاهده می‌کنم این است که انتخاب روش و رویکرد تحقیق عمدتاً مبتنی بر مُدهای آماری است. در سال‌های اخیر روش مدل‌سازی معادلات ساختاری یکی از مُدهای آماری است که به شدت توسط مقاله‌نویسان استفاده می‌شود و از آن برای توسعه مدل‌های بومی هم استفاده می‌شود! دیگر مُد مدیریتی، استفاده از رویکرد کیفی بدون توجه به پیش‌فرض‌ها و الزامات تحقیق است. این مسئله را بیشتر در به‌کارگیری تئوری داده‌بنیاد، آن هم برای موضوعاتی مشاهده کرده‌ام که هیچ تناسبی با استفاده از این روش ندارند و نویسنده مقاله درصدد است با به‌کارگیری این روش، کار خود را تئوری‌پردازی بومی بنامد. دیگر مثال در این زمینه به عنوان مقاله ارتباط می‌یابد. متاسفانه عنوان تعداد زیادی از مقالات مدیریتی با عبارت “مطالعه موردی” همراه است، در حالی‌که مقاله به لحاظ روش‌شناختی سنخیتی با روش مطالعه موردی ندارد و بهتر است در عنوان مقاله به جای “مطالعه موردی در …” از عبارت “مطالعه‌ای در …” استفاده شود.

تبیین یافته‌ها و نتایج. در فضای پژوهش‌های داخلی تلقی از بخش تبیین یافته‌ها به توضیح اعداد داخل جداول تنزل یافته است و کمتر محققی برای پدیدآوردن درک جامع و مانع از مسئله در این بخش از مقاله تلاش می‌کند. تشریح آنچه رخ داده و احتمالاتی که این رخداد را تحت تاثیر قرار داده یا آن را از سایر رخدادهای ممکن مستثنی ساخته است، جزئی ضروری در هنگام تبیین یافته‌هاست. در گام پایانی هم، اغلب مروری بر نتایج و اعداد در بخش نتیجه مقاله به چشم می‌خورد. در صورتی که نتیجه، باید دربرگیرنده بینش‌های بدیعی از مسئله تحقیق به قلم محقق یا نویسنده باشد. معمولاً در بخش نتیجه مقالات فارسی‌زبان با تعدادی نکات کلی روبه‌رو می‌شویم که گاهی برای بیان آنها هیچ نیازی به تحقیق هم نبوده است یا به کرات آنها را در دیگر مقالات مشاهده کرده‌ایم و چنین چیزی در مقالات کنفرانس های بین المللی مدیریت دیده نمی‌شود.

منابع و مراجع تحقیق. مشکل مقالات فارسی‌زبان در بخش منابع و مراجع وابسته به مسائلی‌ست که در هنگام اشاره به بدنه نظری از آنها صحبت کردم. ارجاع مکرر به آثار قبلی خود؛ استفاده از منابع جدیدی که صرفا به دلیل سال انتشار استناد داده شده‌اند؛ استفاده بیش از حد از کتاب‌ها؛ یا تمرکز مقاله بر روی یکی دو منبع خاص از مشکلات مرسوم در این بخش از مقالات فارسی‌زبان است. بخشی از مشکل مقالات فارسی‌زبان در زمینه منابع تحقیق هم به اصرار سردبیران نشریات برای استناد به چند مقاله از همان نشریه بازمی‌گردد و نویسندگان در برخی موارد برای جلوگیری از عدم پذیرش مقاله‌شان مجبور به ارجاع به مقالاتی می‌شوند که تناسبی با موضوع و ماهیت مسئله‌شان ندارد!

آنچه مشاهده کرده‌ام

مقایسه میان سطح کیفی مقالات داخلی و خارجی شاید از بسیاری جهات فاقد اعتبار باشد. با این حال، طبق طبقه‌بندی همین یادداشت می‌شود به این چند نکته اشاره کرد.

تعریف پژوهش. دوره و زمانه مقالاتی که تاثیر متغیر الف روی متغیر ب را می‌سنجند، به پایان رسیده است! برای اینکه درک بهتری از موضوعات پژوهشی و دامنه تعریف آنها داشته باشید، باید به نشریات دست اول هر رشته تخصصی مراجعه کنید. دقت کنید که نشریات دست اول تعیین‌کننده جریان اصلی موضوعات پژوهشی هستند و منبع خوبی برای ایده‌گرفتن به منظور تعریف پژوهش‌های جدید به شمار می‌آیند. قبلاً، در یادداشتی با عنوان منابع مطالعاتی در استراتژی: نشریات معتبر استراتژی نکاتی را در این باره اشاره کرده‌ام که می‌توانید آن یادداشت را مطالعه کنید.

بدنه نظری پژوهش. از استناد بیش از حد و بی دلیل پرهیز کنید. بدنه نظری را بر مبنای آن تئوری توسعه دهید که قرار است زاویه دید شما را به مسئله تحقیق تشریح کند.

روش تحقیق و تجزیه و تحلیل داده‌ها. اسیر مُدهای آماری و توهم توسعه مدل بومی نشوید! روش تحقیق و رویکردتان برای حل مسئله را متناسب با ماهیت مسئله انتخاب کنید.

تبیین یافته‌ها و نتایج. در هنگام نوشتن بخش نتیجه، از قلم خودتان استفاده کنید. نتیجه مقاله باید دربرگیرنده بینشی باشد که شما از حل آن مسئله خاص به دست آورده‌اید.

منابع و مراجع تحقیق. نوشتن مقاله به معنای خلاصه‌سازی و ترکیب چند کتاب و مقاله دیگر نیست. به علاوه، تعداد زیاد منابع تحقیق، بدون آنکه اثری روی کیفیت مقاله داشته باشد، هیچ منفعتی به همراه ندارد. این دو نکته را در نظر داشته باشید.

نکته پایانی

یک مسئله باقی مانده است! بسیاری از ایراداتی که در این یادداشت به آنها اشاره کردم، به مقالات و آثار قبلی خودم هم وارد است و از این حیث، دقیقاً از ماهیت و ظاهر و باطن این ایرادات آگاهم. بنابراین، امیدوارم هم خودم و هم تمامی محققان حوزه مدیریت به این چند نکته به ظاهر ساده توجه کنند.