در مجموعه یادداشت‌هایی که تاکنون درباره شناسایی مسئله در مشاوره مدیریت منتشر کرده‌ام، به واکاوی موضوع و تبیین دو روش برای رفع این چالش پرداخته‌ام. این یادداشت که بخش پنجم و پایانی این مطلب است به بررسی دو الگوی دیگر اختصاص دارد، به ویژه که در این یادداشت چارچوبی را معرفی خواهم کرد که به نظرم برای شناسایی مسئله یا عارضه یابی در مشاوره مدیریت برای سازمان‌های دولتی و عمومی (سازمان‌های غیرتجاری) مناسبند. هدف از این سلسله یادداشت‌ها فراهم کردن ابزارهای مختلف برای شناسایی دقیق و اثربخش مسئله در پروژه‌های مشاوره مدیریت بود، به همین دلیل در اختیار داشتن تعداد بیشتری از ابزارها، کیفیت کار مشاوران را نیز افزایش می‌دهد. دو الگویی که در این یادداشت به آنها می‌پردازم، الگوی تجزیه و تحلیل مالی و چارچوب پایایی یا پایداری است. می‌توان از این دو الگو هم در سازمان‌های تجاری و هم در سازمان‌های غیرتجاری بهره گرفت، به ویژه که مفهوم پایایی یا پایداری اخیراً توجه زیادی را به ویژه در کشورهای توسعه یافته به خود جلب کرده است و کم کم به استانداردی برای فعالیت‌های شرکت‌ها و سازمان‌ها تبدیل می‌شود.

الگوی تجزیه و تحلیل مالی

صورت‌های مالی زبان گویای وضعیت سازمان‌ها هستند. در هر سازمانی، اعم از سازمان‌های تجاری یا غیرتجاری، صورت‌های مالی می‌توانند جریان گردش وجه نقد و سیاهه وضعیت سازمان را از حیث میزان دارایی‌ها و بدهی‌ها نشان دهند. به همین دلیل، صورت‌های مالی، به ویژه سه صورت مالی اصلی شامل ترازنامه، صورت سود و زیان یا صورت درآمد و صورت گردش وجوه نقد به عنوان استانداردهای پذیرفته شده گزارش در سراسر دنیا مورد استفاده قرار می‌گیرند و دامنه کاربرد آنها حتی به سازمان‌های نظامی و دفاعی هم رسیده است.

فارغ از الزامات حسابداری، مشاوران نیز می‌توانند از صورت‌های مالی برای شناسایی مسائل سازمان و مشاوره مدیریت استفاده کنند. به طور مشخص، ترازنامه نشان‌دهنده وضعیت سازمان و صورت درآمد یا سود و زیان نشان‌دهنده عملکرد سازمان است. به همین دلیل مطالعه این صورت‌های مالی می‌تواند تصویر دقیقی را از وضعیت و عملکرد سازمان نشان دهد. تجزیه و تحلیل صورت‌های مالی و محاسبه نسبت‌هایی که برای نقدینگی، کارایی، ویژگی اهرمی و سودآوری در کتاب‌های مدیریت مالی آورده شده است، دید کمّی ارزشمندی را برای مشاوران فراهم می‌کند. به همین دلیل تجزیه و تحلیل صورت‌های مالی به یکی از اجزای مطالعاتی اصلی در دوره‌های آموزشی مشاوره مدیریت تبدیل شده است، برای مثال دانشکده مدیریت دانشگاه کالیفرنیا در برنامه آموزشی مشاوره مدیریت، واحدهای مجزایی برای تجزیه و تحلیل صورت‌های مالی پیش‌بینی کرده است. در عمل نیز از افرادی با تخصص تجزیه و تحلیل مالی در تیم پروژه‌های مشاوره مدیریت استفاده می‌شود.

چارچوب پایایی

پایایی یا پایداری از جمله مفاهیم نسبتاً نوینی‌ست که در مباحث مدیریتی وارد شده است و جای خود را به عنوان یک مفهوم مدیریتی نوین تثبیت کرده است. چارچوب پایایی متشکل از سه جزء اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی است و به همین دلیل می‌تواند الگوی مناسبی برای شناسایی مسئله به ویژه در سازمان‌های غیرتجاری باشد. بسیاری از مسائل در سازمان‌های غیرتجاری علاوه بر آثار اقتصادی، نتایجی در حوزه‌های اجتماعی و زیست‌محیطی به همراه دارند. به عنوان مثال، فعالیت موسسه‌های خیریه یا سازمان‌های مردم‌نهاد عمدتاً با آثار اجتماعی همراه است و استفاده از چک‌لیست‌هایی که برای بعد اجتماعی مفهوم پایایی تنظیم شده‌اند، می‌تواند مشاوران را در شناخت مسئله‌های واقعی این‌گونه سازمان‌ها راهنمایی کند.

از منظر این چارچوب، هنگامی فعالیت‌های سازمان پایا تلقی می‌شود که هر سه بعد اقتصادی، اجتماعی و زیست‌محیطی را توامان مورد توجه قرار دهد. این توجه می‌تواند در شکل اجتناب از واردآوردن خسارت یا ایفای نقش موثر در برآوردن نیازها باشد. این مسئله زمانی اهمیت بیشتری پیدا می‌کند که نگاهی به شاخص‌های اجتماعی و زیست‌محیطی در جوامع مختلف بیندازیم. این شاخص‌ها نه تنها در کشورهای توسعه نیافته و در حال توسعه در وضعیت نامناسبی به سر می‌برند، بلکه گاهی در وضعیت نگران کننده هستند. به همین دلیل اقدامات وسیعی در کشورهای مختلف به منظور وضع استانداردهای لازم برای اطمینان از رعایت قوانین اجتماعی و احترام به محیط زیست در کسب‌وکار وضع شده است که آنها را تحت عنوان کسب‌وکار پایا می‌شناسیم.

به‌کارگیری الگوی تجزیه و تحلیل مالی و چارچوب پایایی

پس از این توضیحات کوتاه درباره این دو روش، لازم است اشاره مختصری به نحوه به‌کارگیری آنها هم داشته باشم. همان‌طور که در ابتدا اشاره کردم، هر دو چارچوب معرفی شده قابلیت استفاده در سازمان‌های تجاری و غیرتجاری را دارند. همه سازمان‌ها، حتی سازمان‌های دولتی برای اعلام وضعیت خود از استانداردهای مالی بهره می‌گیرند، حتی اگر صورت‌های مالی این سازمان‌ها محرمانه و غیرقابل انتشار باشد. تصور می‌کنم استعاره دماسنج، استعاره مناسبی برای صورت‌های مالی باشد؛ زیرا مسائل سازمان را در قالب اعداد و رابطه بین آنها کمّی می‌کند و از این جهت، بر خلاف “چارچوب ذینفعان” و “منطق بقا، سود، رشد” که ماهیت کیفی بیشتری داشتند، تفسیر اطلاعات را از منظر کمّی ممکن می‌سازد. معتقدم تا زمانی که مشاوران مدیریت از طریق آمار و اطلاعات کمّی از عملکرد و وضعیت سازمان به عارضه یابی در مشاوره مدیریت نپردازند و ریشه اصلی مشکلات را شناسایی نکنند، برنامه‌ریزی استراتژیک، بازطراحی نظام مدیریت عملکرد، طرح‌ریزی کمپین جدیدی برای بازاریابی یا دیگر اقدامات مشابه هیچ مشکلی را رفع نخواهد کرد.

استفاده از چارچوب پایایی نیز وضعیتی مشابه با الگوی تجزیه و تحلیل مالی دارد. سازمان در یک محیط بسته فعالیت نمی‌کند، بلکه اقدامات سازمان روی محیط زیست و جامعه‌ای که در آن مستقر است یا محصولات خود را بدان عرضه می‌کند، تاثیرگذار است. به همین دلیل چارچوب پایایی و مفاهیم گزارشگری وابسته به آن می‌تواند منطق مناسبی برای ارزیابی سازمان و مسائل پیش‌روی آن به ویژه برای عارضه یابی در مشاوره مدیریت باشد. از آنجایی که سازمان‌های غیرتجاری عمدتاً با اهداف اجتماعی و زیست‌محیطی فعالیت می‌کنند، چارچوب پایایی می‌تواند کارآمدی بیشتری نسبت به سایر الگوهای شناسایی مسئله داشته باشد. برای استفاده از این چارچوب می‌توان از چک‌لیست‌های اختصاصی پایایی یا کارت امتیازی متوازن با وجه پایایی (SBSC) استفاده کرد.

سخن پایانی

این یادداشت نقطه پایان سلسله یادداشت‌های شناسایی مسئله در پروژه‌های مشاوره مدیریت است. اما در عین حال آخرین یادداشتی نیست که با موضوع مشاوره مدیریت و به ویژه مشاوره مدیریت در حوزه استراتژی می‌نویسم. در صورتی که الگوی خاصی برای شناسایی مسئله در ذهن دارید، یا از روش ویژه‌ای استفاده می‌کنید، خوشحال می‌شوم که درباره آن صحبت کنیم.

یادداشت‌های قبلی از این سری را مطالعه کنید:

شناسایی مسئله در مشاوره مدیریت (بخش اول)

شناسایی مسئله در مشاوره مدیریت (بخش دوم)

شناسایی مسئله در مشاوره مدیریت (بخش سوم)

شناسایی مسئله در مشاوره مدیریت (بخش چهارم)