در تعاملات و ارتباطات روزانه‌ام به دفعات با پرسش درباره حرفه مشاوره مدیریت مواجه می‌شوم. چالش زمانی شکل می‌گیرد که قصد داشته باشید مشاوره مدیریت و مجموعه جزئیات زندگی حرفه‌ای در قالب یک مشاور را برای مخاطبی تشریح کنید که حرفه و پیشه را در دو قالب کارمندی (کار در یک سازمان مشخص به ازای دستمزد از پیش تعیین‌شده در قبال ساعات مشخصی از روز) یا خویش‌فرمایی (فروش کالا و ارائه خدمات در محدوده‌ای مشخص بر مبنای نرخ‌نامه‌ها) برای خود تصویر کرده است. این دغدغه از زمانی که در کمیته CMC انجمن مشاوران مدیریت ایران نقش و مسئولیتی ایفا می‌کنم، نقش پررنگ‌تری به خود گرفته است. اگرچه در این وب‌سایت بارها درباره مشاوره مدیریت نوشته‌ام، اما به طور اختصاصی یادداشتی درباره تعریف این حرفه و ماهیت آن نداشته‌ام. بنابراین در این یادداشت می‌خواهم علاوه بر پاسخی به این پرسش که مشاوره مدیریت چیست چند جنبه از حرفه مشاوره مدیریت را با جزئیات بیشتری توصیف کنم.

اگر بخواهیم شالوده وظایف و نقش‌های یک مدیر را تنها با یک عبارت توصیف کنیم، باید از اصطلاح تصمیم‌گیری استفاده کنیم. مدیران سطوح مختلف اعم از مدیرعامل، مدیران ارشد، مدیران میانی و یا مدیران عملیاتی و سرپرستان تیم‌های کوچک به طور مستمر در حال تصمیم‌گیری هستند. بدیهی است که جنس، دامنه و ماهیت تصمیم‌‌ها در سطوح مختلف و زمینه‌های کاری گوناگون متفاوت است. برای مثال، مدیرعامل یک شرکت هلدینگ باید درباره تنوع‌بخشی به سبد کسب‌وکارهای هلدینگ تصمیم‌گیری کند، در حالی‌که مدیران هریک از کسب‌وکارهای زیرمجموعه هلدینگ موظف به تصمیم‌گیری درباره توسعه کسب‌وکار خود و کسب جایگاه بهتری در بازار هستند و مدیر منابع انسانی در هر یک از این شرکت‌ها تنها به سیاست‌های جذب و نگهداشت نیروی انسانی در همان کسب‌وکار می‌اندیشد. با در نظر گرفتن این مفهوم، مشاوره مدیریت در ساده‌ترین و اصیل‌ترین معنا، حرفه‌ای است که برای کمک به مدیران برای تصمیم‌گیری پدید آمده است. مشاوران مدیریت متخصصانی هستند که با به‌کارگیری دانش ویژه و اختصاصی خود به حل مسائل متنوع و پیچیده سازمان‌ها کمک می‌کنند. به عبارت دیگر، مدیران تصمیم‌گیرنده هستند و مشاوران مدیریت نقش حل مسئله و تصمیم‌سازی را بر عهده دارند.

مشاوره مدیریت چیست ؟

مشاوره مدیریت کمک به مدیران برای تصمیم‌گیری است.

اجازه دهید در همین مرحله، تکلیف خودمان را با مشاوران واقعی و مشاورنماها مشخص کنیم! با تعریفی که از این حرفه ارائه دادم، مشاوران مدیریت واقعی مسئولیت حل مسئله‌ها را بر عهده دارند و به جای تولید سند و مدرک، اصالت را به حل مسائل واقعی می‌دهند. در نقطه مقابل، مشاورنماها بر مهارت‌های سخنوری و نمایش خود تکیه می‌کنند و بدون آنکه تلاشی برای شناخت و درک مسائل واقعی سازمان‌ها داشته باشند، از نسخه‌های از پیش طراحی‌شده استفاده می‌کنند. در حوزه استراتژی، مشاوران واقعی پس از درک شرایط خاص سازمان و چالش‌ها و قابلیت‌های آن به طراحی استراتژی می‌پردازند و به جای تمرکز بر سند برنامه‌ریزی استراتژیک بر جوهره و ماهیت استراتژی تمرکز می‌کنند. اما مشاورنماها به طور افراطی و نمایشی از مُدهای مدیریتی استفاده می‌کنند، صرفاً سند‌هایی را تحت عنوان برنامه‌ریزی استراتژیک تولید می‌کنند و عدم تلاش برای فهم شرایط خاص هر سازمان سبب می‌شود این سندها چه برای یک تولیدکننده بزرگ فولاد و چه برای یک استارت‌آپ کوچک تفاوت چندانی نداشته باشند.

از مشاوران مدیریت به عنوان اشخاصی یاد کردم که از دانش ویژه و اختصاصی خود برای حل مسائل سازمانی استفاده می‌کنند. روند روزافزون پیچیدگی مسائل سازمانی به تدریج مانع از آن شده است که یک نفر به تنهایی دانش مواجهه با انواع چالش‌ها را داشته باشد. به همین دلیل، حرفه مشاوره مدیریت نیز به بخش‌های متمایزی از قبیل مشاوره استراتژی، مشاوره بازاریابی، مشاوره منابع انسانی، مشاوره سرمایه‌گذاری، مشاوره مدیریت پروژه و نظایر آن تفکیک شده است و مشاوران مدیریت حرفه‌ای با تعیین یک شاخه اختصاصی برای فعالیت، دانش و تجربیات خود را حول همان محور تخصصی توسعه می‌دهند. شاید برای تعریف روشن‌تری از مشاوره مدیریت و پاسخ به اینکه مشاوره مدیریت چیست بهتر باشد تا برخی ابعاد این حرفه را بشناسیم و آن را از جنبه‌های مختلف توصیف کنیم.

مشاوره مدیریت یک صنعت است

در دنیا صنعت مشاوره مدیریت یکی از صنایع جذاب، رقابتی و پویا است که به واسطه نقش‌آفرینی شرکت‌های بزرگی همچون مک‌کنزی، بی‌سی‌جی، بِین، دیلویت، پی‌دبلیوسی و دیگر بازیگران سرشناس این صنعت شناخته می‌شود. اعداد و ارقام متفاوتی درباره ارزش این صنعت از سوی تحلیل‌گران ارائه شده است. در حالی‌که برخی موسسات تحقیقاتی ارزش این صنعت را در سال ۲۰۱۹ میلادی حدود ۲۸۰ میلیارد دلار تخمین می‌زنند، برخی دیگر از بازاری به ارزش ۱۰۰۰ میلیارد دلار صحبت می‌کنند. دلیل این تفاوت در دامنه تعریف صنعت مشاوره مدیریت و شاخه‌های متنوع خدمات مشاوره‌ای است. برای مثال، حوزه فعالیت شرکت‌هایی مانند مک‌کنزی، بی‌سی‌جی، بین و آرتور دلیتل با حوزه فعالیت دیلیویت، پی‌دابلیوسی، اکسنچر، ای‌وای و کی‌پی‌ام‌جی متفاوت است، اما همگی این شرکت‌ها در ذیل صنعت مشاوره مدیریت قرار می‌گیرند. فارغ از اینکه کدام عدد به واقعیت‌های صنعت و ماهیت حرفه مشاوره مدیریت نزدیک‌تر است، این نکته اهمیت دارد که صنعت مشاوره مدیریت یک صنعت چندصد میلیارد دلاری است و بازیگران این صنعت به اتکای گردش مالی فوق‌العاده این صنعت، نرخ رشد درآمد قابل توجهی دارند. در ایران وضعیت صنعت مشاوره مدیریت چندان جالب نیست و متاسفانه این صنعت به مرحله بلوغ نرسیده است. سه گروه مشاوران فردی، شرکت‌های مشاوره مدیریت و دانشگاهیان اصلی‌ترین نقش‌آفرینان این صنعت در ایران هستند. در میان شخصیت‌های حقوقی، اگرچه تعداد زیادی شرکت مشاوره مدیریت ایرانی در حال حاضر مشغول به فعالیت هستند؛ اما عمده این شرکت‌ها کوچک هستند، مشاوره مدیریت را محدود به خدمات ایزو و پیاده‌سازی سیستم‌های کیفیت و بهره‌وری کرده‌اند و توانایی حل مسائلی که خارج از قالب‌های روتین باشد را ندارند.

مشاوره مدیریت حل مسئله و تصمیم‌سازی است 

همان‌گونه که اشاره کردم، نقش مشاوران مدیریت تصمیم‌سازی است و این مدیران هستند که تصمیم‌گیری می‌کنند. عدم درک این تفاوت کلیدی منجر به پیدایش دو انحراف جدی در صنعت مشاوره مدیریت شده است. از یک‌سو مدیران توقعات بیجایی از مشاوران و پروژه‌های مشاوره پیدا کرده‌اند و در جست‌وجوی معجزه از پروژه‌های مشاوره هستند و از سوی دیگر، مشاوران برای رهایی از فشار تصمیم‌گیری، رو به سوی راهکارهای کلی و عام آورده‌اند. تفکیک تصمیم‌گیری و تصمیم‌سازی بسیار مهم است و هر دو دشواری‌های خاص خود را دارند. مشاوران مدیریت وظیفه دارند تا راهکارهای خود را در قالب گزینه‌های تصمیم‌گیری در اختیار مدیران قرار دهند، اما انتخاب هر کدام از این گزینه‌ها و رویکرد سازمان نسبت به پیاده‌سازی آن گزینه در حیطه اختیارات مدیران است. سازمان‌ها زمانی بهترین نتیجه را از حضور مشاوران می‌گیرند که این تفکیک را قائل باشند و بدون انتظارهای غیرواقعی، پذیرای توصیه‌های مشاوران برای حل مسائل باشند. البته، ممکن است مواردی از قبیل پیاده‌سازی سیستم‌های نرم‌افزاری را هم در قالب مشاوره مدیریت در نظر بگیریم و اجرا را از مشاور طلب کنیم. چنین صورت‌مسئله‌هایی در قالب مشاوره پیاده‌سازی و تغییر و تحول قرار می‌گیرند.

مشاوره مدیریت ترکیب دانش، تجربه و مهارت‌هاست

شخصی که در جایگاه مشاور قرار می‌گیرد، باید ترکیب متوازنی از دانش، تجربه و مهارت‌های لازم برای مشاوره دادن را در اختیار داشته باشد. مشاوره مدیریت حرفه مناسبی برای اکثر فارغ‌التحصیلان تازه‌کار رشته مدیریت نیست، همان‌طور که مشاور مدیریت لزوماً نباید موهای سپیدی داشته باشد! حداقل‌هایی از دانش و تجربه در کنار مهارت‌های خاص مشاوره مدیریت نظیر مهارت‌های ارتباطاتی، تحلیل داده‌ها، توانایی مدل‌سازی و تفکر انتقادی برای فعالیت در حرفه مشاوره مدیریت لازم هستند. در یادداشت‌های آتی، حتماً به لیست مهارت‌های موردنیاز برای مشاوران مدیریت اشاره خواهم کرد. فارغ‌التحصیلان دانشگاهی ممکن است از حیث تجربه فاقد برخی شایستگی‌های لازم برای ایفای نقش در این حرفه باشند، اما دانش به‌روزتر و انعطاف‌پذیری بیشتری نسبت به فعالان قدیمی صنعت دارند و می‌‌توانند از مهارت‌های فنی و تحلیلی خود برای حل مسائل پیچیده استفاده کنند. برخی مدارک بین‌المللی مانند مدرک CMC می‌توانند معیارهای تناسب دانش، تجربه و مهارت را به خوبی نشان دهند. اگر هم نگاهی به شرکت‌های مشاوره بین‌المللی بیاندازید، متوجه می‌شوید که تیم مشاوران این شرکت‌ها تنوع قابل ملاحظه‌ای دارند و هر کدام از این شرکت‌ها برای حل مسائل کارفرمایان خود، از تیمی از مشاوران با ترکیب دانش، تجربه و مهارت‌های گوناگون بهره می‌گیرند. اما بگذارید با شما صادق باشم! مشاوره مدیریت یک دانش است، اما کسی نمی‌تواند این دانش را سر کلاس به شما آموزش دهد. دوره‌ها و کارگاه‌هایی که با ادعای آموزش مشاوره مدیریت برگزار می‌شوند، نمی‌توانند همه آن چیزی را که برای بر عهده گرفتن نقش مشاوره مدیریت و فعالیت در این حرفه لازم است، به شما انتقال دهند.

مشاوره مدیریت سبک زندگی خاص خود را دارد

مشاوره مدیریت به تنهایی یک سبک خاص زندگی است. اگر بپرسید که منظورم از سبک خاص زندگی مشاوره مدیریت چیست باید بگویم که در حرفه مشاوره مدیریت ساعات کاری مشخصی ندارید. ممکن است یک روز کاری را ساعت ۱۲ ظهر آغاز کنید و تا نیمه‌های شب مشغول به کار باشید، ممکن است در یک هفته به چهار گوشه کشور سفر کنید تا در چهار شرکت متفاوت به مدیران برای تصمیم‌گیری کمک کنید و همه اینها در حالی‌ست که تعطیلات به آن معنایی که برای دیگر مشاغل معنا دارد، برای شما معنا و مفهومی نخواهد داشت! ساعات کاری طولانی و مستمر، فشار شدید یادگیری مفاهیم نو و مسافرت‌های پی‌درپی از اصلی‌ترین خصوصیات سبک زندگی مشاوران مدیریت است. اما همه این سختی‌ها جنبه‌های لذت‌بخشی هم دارند. شما می‌توانید ده سال را در یک بانک سپری کنید، به تدریج مدیریت یکی از بخش‌های بانکی را بر عهده بگیرید، دانش و تجربه عمیقی درباره خدمات بانکی کسب کنید و به یک خبره بانکی مبدل شوید. اما در حرفه مشاوره مدیریت در طی ده سال با تعداد زیادی سازمان کار می‌کنید، تنوع کاری فوق‌العاده‌ای دارید و ممکن است پنج روز یک هفته کاری را در پنج سازمان مختلف سپری کنید و به مدیران برای حل پنج مسئله متفاوت کمک کنید. از آنجایی که فشار یادگیری در این حرفه چندین برابر دیگر حرفه‌هاست، بعد از ده سال در چندین صنعت مختلف تجربه کاری دارید و می‌توانید با متخصصان آن صنایع وارد گفت‌وگوهای حرفه‌ای شوید.

قصد دارم در یک سلسله یادداشت به تشریح چند جنبه از حرفه مشاوره مدیریت بپردازم و درباره مهارت‌های لازم برای ایفای نقش در این حرفه و ویژگی‌های منحصربه‌فرد آن صحبت کنم. بنابراین اگر به حرفه مشاوره مدیریت علاقه‌مند هستید و می‌خواهید پاسخ کاملی برای پرسش مشاوره مدیریت چیست داشته باشید، این سلسله یادداشت را دنبال کنید.